فره ایزدی، از نظم و نثر شاهنامه تا کوه پایه های زاگرس

محمد سعید مقصودی

شاهنامه به قلم حکیم ابوالقاسم فردوسی ( زیسته در قرن چهارم هجری_ایران ) شاعر ، نویسنده ، ادیب و حماسه سرا ، بدون شک به عنوان مهم ترین اثر حماسی تاریخ ادبیات ایران و یکی از تاثیرگذارترین حماسه سرایی های تاریخ ادبیات جهان می باشد تا آن جا که می توان آن را در ردیف آثار کم نظیر ادبیات حماسی جهان همچون ایلیاد و ادیسه آثار منظوم حماسی یونان باستان ، مهابهاراتا اثر منظوم حماسی هندی ، ایکه اثر منظوم حماسی ژاپن باستان یا ملکه پریان اثر منظوم حماسی ادبیات انگلیس قرار داد.

این اثر حیرت انگیز از جهات گوناگونی شایسته ی بررسی است که در طول دوران محشا نویسان ادبی و شاهنامه پژوهان در مورد آن مطالب فراوانی را بیان نموده اند تا به امروز که اهالی ادبیات هر کدام به سهم خود این کتاب مرجع ادبیات را مورد کند و کاو قرار داده اند.
به عقیده نگارنده نیز ، شاهنامه دارای نکات قابل تفسیر فراوانی از جهات گوناگون شکلی و محتوایی بوده که می توان در خصوص آن با تامل بیشتر و نگاهی شهودی سخن به میان آورد. یکی از این گزاره های ادبی " فر ، فره ایزدی " است.

طبق مندرجات زامیادیشت ( قسمتی از اوستا ) " فر چنین تعریف می‌ گردد نوری است ایزدی كه به دل هر که بتابد، از همگنان برتری یابد. از پرتو این فروغ است كه شخص به پادشاهی می‌رسد، شایسته تاج و تخت می‌شود آسایش‌ گستر و دادگر و همواره كامیاب و پیروزمند می‌شود و نیز از نیروی این فروغ است كه كسی در كمالات نفسانی و روحانی كامل می گردد و از سوی خداوند به پادشاهی برگزیده می‌شود. "

بر طبق آموزه های شاهنامه، فره فروغی است كه یزدان به برگزیدگان خود می‌بخشید. آن را عموما همچون پاره‌ای از نور می بینند و گاه نیز آن را به شمایل كبوتر ، شاهین یا گوسفندی تصور می‌كردند دیوان اهریمنی كه همواره در پی آزار ایزد بودند و به زیبایی و روشنی جهان هرمزد رشك و حسد می‌بردند برای ربودن فره ایزدی بسیار كوشیدند.

جناب فردوسی، پادشاهان کیانی را صاحب " فره ایزدی " می‌دانستند. چه اینکه پادشاهانی مانند منوچهر و تهمورس ( به اشتباه طهمورث نگاشته می شود) با توسل بر مبنای ابوالبشر از هرگونه بدی و تاریکی خود را پالایش نموده و نور ایزدی بر ایشان منور شده
چنان شاه پالوده گشت از بدی / که تابید بر او فره ی ایزدی
و شاهان کیانی مثل نوذر و جمشید در دام تکبر اسیر شده و فره ایزدی از ایشان رخت بسته است
چو این گفته شد فر یزدان از اوی / بگشت و جهان شد پر از گفت و گوی
یا جاه طلبانی همچون افراسیاب تورانی در طول دوران حیات خود، همواره به دنبال تصاحب فره بوده و از این موهبت ناکام ماندند.
..
اما این مفهوم شاهنامه همچمون معانی دیگر آن، صرفا در چهارچوب داستان های اساطیری تعریف نمی گردد.
با عنایت بر آموزه های زبان پارسی میانه ( زبان پهلوی باستان ) و تعمق در کتب مرجعی همچون اوستا می توان رد پای این معنا را در روتین روزمره ی فرهنگ مردم مهم ترین زبان های پهلوی ( لکی و کردی ) مشاهده نمود.
زبان لکی و کردی به عنوان دو زبان از کهن ترین زبان های کشور و جهان،( گستره ای جغرافیایی از شمال تا غرب و جنوب غرب کشور دارد ) ارتباط تنگاتنگی با ادبیات منظوم و منثور ایران مخصوصا شاهنامه داشته، گویی جناب فردوسی در زمان نگارش شاهنامه همانطور که داستان های کهن و باستانی را گرد آوری نموده سری هم به پس کوچه های ماداکتو و آلامتو زده یا حد اقل به مطالعه تفصیلی زبان های مذکور پرداخته و از آنان تاثیر پذیرفته و بر آنان تاثیر گذارده است.
گواه این ادعای نگارنده را می توان در فرهنگ گفتاری و نوشتاری مردم این دیار به تماشا نشست. اگر پای صحبت کهن سالان این دیار نشست خواهیم دید که چه ارتباط غیر قابل انکاری میان بیان ایشان و آموزه های ادبی موجود است.( بیشتر ابیات فراوانی از دیوان شعرا مخصوصا شاهنامه را از بر هستند) به طور مثال در خصوص موضوع این مکتوبه ، مردم این دیار هنگامی که از شخصی نا امید شوند می گویند

__ فِلونَه کَس نیر پَریاسِه / فره از نهاد فلانی رخت بسته
__ فلونَه کَس بی نیرَه / فره در نهاد فلانی یافت نمی گردد
__ نیر نآشتِه فلونَه کس / فلانی از فره بی بهره است
و..

باری، نظر به آنچه گفته شد فرهنگ و ادبیات گفتاری_نوشتاری ادبیات فارسی و فولکلور، از جهات گوناگون بر یکدیگر منشا تاثیر و تاثر بوده و انطباق ساختاری و  معنایی آنان بر دکترین اهل فن این حوزه پوشیده نیست.
پس شایسته است هر اندیشمندی به قدر سهم خود بر معرفی، تبیین و تحلیل این معانی غنی اهتمام ورزیده و پاسدار فرهنگ کلاسیک و فولکلور ایران بزرگ باشد.

محمد سعید مقصودی
پژوهشگر حوزه ادبیات کلاسیک فولکلور
کارشناسی ارشد حقوق کیفری و جرم شناسی

فره ایزدی، از نظم و نثر شاهنامه تا کوه پایه های زاگرس