آواکس‌ها، مغز فرماندهی هوایی جنگ های آینده

مجید سلطانی| به گزارش پارسینه، در دنیای پرتنش امروز که رقابت‌های نظامی بین قدرت‌های بزرگ (مانند آمریکا، روسیه و چین) شدت گرفته، داشتن برتری اطلاعاتی و شناسایی پیش‌دستانه، حیاتی‌تر از همیشه است. هواپیماهای آواکس، نه‌تنها چشمان ارتش‌ها، بلکه مغز شبکه‌ای آن‌ها در میدان نبرد مدرن هستند. در آینده، با ادغام هوش مصنوعی، ماهواره‌ها و سیستم‌های بدون سرنشین، نقش آواکس‌ها از همیشه پررنگ‌تر و پیچیده‌تر خواهد شد.

هواپیماهای هشدار زودهنگام و کنترل هوایی (AWACS) به عنوان چشمان پرنده ارتش‌ها شناخته می‌شوند. این هواپیماها نقش تعیین‌کننده‌ای در کشف زودهنگام تهدیدات هوایی، هدایت یگان‌های هوایی، کنترل عملیات دفاع هوایی و حتی هدایت موشک‌ها و پهپادها دارند.

نبرد اصلی بین امریکا و چین است

در میان کشورهای دارای چنین فناوری، روسیه، چین و آمریکا در خط مقدم قرار دارند. روسیه با هواپیمای «آ-50» که بر پایه هواپیمای ترابری ایل-76 ساخته شده، توانسته سامانه‌ای را به کار گیرد که با رادار گردان خود قادر به شناسایی اهداف هوایی در فاصله‌ای نزدیک به چهارصد کیلومتر است و هم‌زمان می‌تواند تا 40 هدف را دنبال کند. نسخه‌های مدرن‌تر این هواپیما با نام «آ-50 یو» دارای سامانه‌های ارتباطی و پردازشی پیشرفته‌تری هستند. با این حال، تجربه جنگ اوکراین نشان داد که این هواپیماها در برابر پهپادهای انتحاری و موشک‌های دقیق بسیار آسیب‌پذیرند و به همین دلیل نیاز به تدابیر حفاظتی گسترده‌ای دارند.

ستاره سرخ خوب است

چین نیز با بهره‌گیری از تجربه روسیه، هواپیماهای پیشرفته‌تری مانند «کِی‌جی-2000» و «کِی‌جی-700» را طراحی کرده است. هواپیمای کی‌جی-2000 اگرچه بدنه‌اش همانند آ-50 از هواپیمای ایل-76 گرفته شده، اما برخلاف مدل روسی، رادار آن گردان نیست بلکه از سه پنل ثابت بهره می‌برد که زاویه دید 360 درجه را با سرعت پردازش بالا فراهم می‌کند. این پرنده توانایی شناسایی اهدافی در فاصله بیش از 470 کیلومتر را دارد و می‌تواند چندین جنگنده و پهپاد را به طور هم‌زمان در میدان هدایت کند. از این هواپیما به‌ویژه برای تأمین پوشش کامل راداری بر فراز مناطق حساسی مانند تایوان استفاده می‌شود. مدل کی‌جی-700 که سبک‌تر و جمع‌وجورتر است، هنوز به طور گسترده وارد خدمت نشده اما قرار است برای عملیات دریایی و از ناوهای هواپیمابر چین استفاده شود. این هواپیما با قابلیت جنگ شبکه‌ای طراحی شده و می‌تواند به عنوان یک گره محوری در میان پهپادها، سامانه‌های دفاع ساحلی و کشتی‌ها عمل کند.

کره شمالی هم بازی است

کره شمالی از هواپیمای آواکس چینی ساخت قدیمی با نام Y-8W یا نسخه‌ای از آن استفاده می‌کند. این هواپیما بر پایه مدل ترابری Y-8 ساخته شده (که خود نسخه چینی هواپیمای روسی آنتونوف-12 است) و به راداری با آرایه فازی مجهز شده که توانایی محدودی در شناسایی اهداف هوایی دارد. اطلاعات دقیقی از بُرد راداری این پرنده در دست نیست، اما تخمین زده می‌شود توان کشف آن کمتر از 300 کیلومتر باشد و تنها بتواند تعداد معدودی هدف را به‌صورت هم‌زمان ردیابی کند.

برخی منابع اطلاعاتی غربی ادعا کرده‌اند که کره شمالی همچنین تلاش کرده با کمک فناوری‌های چینی و گاه روسی، برخی از هواپیماهای ترابری قدیمی خود را به سامانه‌های آواکس ساده مجهز کند، اما هیچ نشانه‌ای از در اختیار داشتن آواکس‌های پیشرفته، با توان پردازش هم‌زمان داده‌های جنگی یا هدایت عملیات پیچیده در دست نیست.

در میدان نبرد، به دلیل محدودیت‌های تکنولوژیک، کره شمالی بیشتر به شبکه‌های راداری زمینی، سامانه‌های پدافند متحرک، و توپخانه‌های ضدهوایی وابسته است تا یک سیستم آواکس توانمند. به همین دلیل، توان فرماندهی و کنترل هوایی یکپارچه و چندلایه که آواکس‌های پیشرفته در اختیار قدرت‌های بزرگ قرار می‌دهند، در ساختار نظامی کره شمالی به شکل کامل وجود ندارد.

در عین حال، همین توان محدود هم می‌تواند برای کنترل مرزها و هشدار اولیه در برابر تهاجمات هوایی، در سطحی ابتدایی مفید باشد. کره شمالی همچنین در حال توسعه قابلیت‌های جنگ الکترونیک و پهپادهای شناسایی است تا برخی از این ضعف‌ها را جبران کند.

هند و پاکستان هم سهم دارند اما

هند و پاکستان نیز مانند قدرت‌های بزرگ جهانی، به اهمیت راهبردی هواپیماهای آواکس پی برده‌اند و هر یک سامانه‌هایی برای هشدار زودهنگام هوایی در اختیار دارند. هند از هواپیماهای آواکس ساخت روسیه یعنی «آ-50 ای» بهره می‌برد که با همکاری هند و اسرائیل ارتقاء یافته‌اند. همچنین هند نسخه‌ای بومی‌شده از سیستم آواکس خود را نیز توسعه داده که بر پایه هواپیمای «امبرائر» ساخت برزیل است و به رادارهای تولید سازمان تحقیقات دفاعی هند (DRDO) مجهز است. این کشور به دنبال تقویت توان هوابرد خود با سفارش نسل جدیدی از آواکس‌ها بر پایه هواپیماهای ایرباس نیز هست.

پاکستان نیز برای ایجاد توازن راهبردی، هواپیماهای آواکس چینی «کی‌جی-200» را خریداری کرده که با رادارهای آرایه فازی و توانایی نظارت بر صدها کیلومتر از فضای هوایی، توان هشدار زودهنگام این کشور را افزایش داده است. همچنین پاکستان چند فروند آواکس سوئدی مدل «ساب 2000» را نیز در اختیار دارد که برای مأموریت‌های مراقبت و کنترل تاکتیکی طراحی شده‌اند. رقابت هوایی میان این دو کشور باعث شده تا هر یک به‌طور مداوم در حال نوسازی و گسترش ناوگان آواکس خود باشند تا برتری اطلاعاتی و عملیاتی را در زمان بحران حفظ کنند. مهمترین قسمت ماجرا اینجاست که همه چیز  مانند شطرنج است و مهمترین قسمت ماجرا اینجاست که باید رهبران نظامی باید بتوانند از این ابزارها استفاده کنند.

امریکا در صدر است

اما پیشرفته‌ترین سامانه‌های آواکس جهان در اختیار ایالات متحده است. هواپیمای مشهور «ای-3 سنتری» که برای دهه‌ها ستون فقرات ناوگان آواکس ناتو و آمریکا بوده، توانایی شناسایی اهداف هوایی تا فاصله 600 کیلومتری را دارد و می‌تواند صدها هواگرد را مدیریت و هدایت کند. اکنون آمریکا در حال جایگزینی این مدل با هواپیمای نسل جدیدتر «ای-7 ودج‌تِیل» است که بر پایه هواپیمای مسافربری بوئینگ 737 ساخته شده. این هواپیما به جای شیلد گردان، از رادار ثابت آرایه فازی بهره می‌برد که توان پردازش سریع‌تر، شناسایی اهداف پنهانکار و کشف دقیق پهپادهای کوچک را داراست. کشورهای استرالیا، کره جنوبی، انگلیس و اخیراً آمریکا از این مدل استفاده می‌کنند.

نقش آواکس‌ها فراتر از شناسایی است. این هواپیماها مرکز فرماندهی پرنده هستند که با استفاده از سامانه‌های پیشرفته ارتباطی، به نوعی مغز متفکر میدان نبرد به شمار می‌روند. آن‌ها اطلاعات جمع‌آوری‌شده را نه‌تنها برای جنگنده‌ها بلکه برای یگان‌های زمینی، سامانه‌های موشکی و حتی زیردریایی‌ها ارسال می‌کنند و بدین‌ترتیب امکان هماهنگی کامل میان همه‌ی عناصر یک عملیات را فراهم می‌آورند.

چشم عقاب بسیار مهم است و اما آسیب پذیر

در عرصه نبرد، حضور یک آواکس بر فراز منطقه کافی است تا دشمن در موقعیت ضعف اطلاعاتی قرار گیرد. هر پرنده، موشک یا پهپاد دشمن پیش از نزدیک‌شدن به منطقه عملیاتی توسط آواکس شناسایی می‌شود و واکنش متقابل سریع و دقیق صورت می‌گیرد. به همین دلیل کشورهای صاحب این فناوری تلاش می‌کنند ضمن حفظ برتری، با توسعه نسخه‌های جدید، توان دفاعی و هجومی خود را ارتقا دهند.

با این حال، ضعف اصلی آواکس‌ها در اندازه بزرگ، ارتفاع پروازی مشخص و نیاز به پرواز در نزدیکی میدان نبرد است که باعث شده آن‌ها به هدف‌های جذابی برای موشک‌های دوربرد، جنگنده‌های رادارگریز و پهپادهای انتحاری تبدیل شوند. به همین دلیل، اسکورت سنگین و استفاده از سیستم‌های دفاعی پیشرفته برای محافظت از این هواپیماها الزامی است.

در نهایت، آواکس‌ها نه‌تنها نماد توانایی فنی و اطلاعاتی ارتش‌ها هستند، بلکه بخش جدایی‌ناپذیر از نبردهای آینده خواهند بود؛ نبردهایی که در آن‌ها اطلاعات، زمان واکنش و هماهنگی چندساحتی، برگ برنده خواهند بود. نقش این پرنده‌ها در آینده حتی پررنگ‌تر خواهد شد، چرا که با ورود هوش مصنوعی، سامانه‌های ماهواره‌ای و جنگال‌های پیشرفته، آواکس‌ها باید سازگارتر، هوشمندتر و مقاوم‌تر از همیشه عمل کنند.